मानसी
घाँटी हेरेर हाड निल्नुपर्छ । अरू घोडा चढे भनेर आफू धुरी चढेर हुन्छ ?" कराइरहन्छे स्वास्नी । ऊ स्वास्नी हो, त्यसैले पनि कराइरहन्छे । अर्थात्, कराउँछे त्यसैले ऊ स्वास्नी हो । "होइन, किन यसरी कानमा तेल हालेर बसेको होला ? कत्ति पनि चिन्ता छैन है तपाईंलाई ! जिम्मेवारी र कर्तव्यबोधचाहिँ कहिले हुन्छ हँ तपाईंलाई !" लाग्छ कि उसले नै कर्तव्य र जिम्मेवारी बहनको ठेक्का लिएकी छ । "अर्काको विश्वास नगर्नु भन्यो मान्ने भए पो ?" भुतभताउँदै आई । चिया टेबलमा राखिदिई अनि किचनतिर लागी । "विश्वासमै त संसार चलेको छ । विश्वास नगरेको भए त्रि्रो र मेरो बिहे पनि हुँदैनथ्यो । अनि, यो फुच्चे पनि ! विश्वास नगरेर कसरी चल्छ यार जीवन ? त्यसो नभन न प्रिय ! बिहान बिहान अलि मीठो र नरम बोल न ! जसले दिनभरको टेन्सनलाई त्यसले छायामा पार्न सकोस् ।" ऊ वातावरणलाई रोमाञ्चक मोड दिने प्रयासमा स्वास्नीलाई फकाउँदैछ । यो उसको दिनचर्याको इकोसिस्टम नै हो । अर्थात्, स्वास्नी बिहान-बेलुका आरती बाल्छे यसरी नै । अनि, आरतीको धूवाँ मुस्लोमा परिणत नहोस् भनी शीतल हावा हम्किरहन्छ ऊ ।ऊ स्वास्नीसँगै किचन जान्छ । भात पाकिसकेको छ । दालमा सिठी लाग्दैछ । स्वास्नी कर्राई बसाल्छे । भुटुन हाल्छे । फ्रिज खोल्छे । भित्ताको र्याक उघार्छे । अनि, लोग्नेतिर हेर्छे । दुवैका आँखा जुध्छन् । निकैबेर हेराहेर गर्छन् । त्यतिबेलासम्म तेल आगोमा पतपति डढेर एक प्रकारको गन्ध आइसकेको हुन्छ । गन्ध पछ्याउँदै छोरो आयो पल्लो कोठाबाट ।"मम्मी के पकाएको ? कस्तो बास्ना आएको ? चिची हो ? मलाई टिफिन राखिदिनु ल ? उमेशले हिजो मलाई देखाइदेखाई चिची एक्लै खाएको थियो । आज म पनि त्यसै गर्छु । " ऊ एउटा खुट्टो उचाल्दै नाच्दै फर्कियो आफ्नै कोठामा । छोरोको डाँकोसँगै झस्किएर ग्यास बन्द गर्छे ऊ। तेल डढेर उडिरहेको धूवाँको मुस्लो दुवैका बीचबाट ढोकाबाहिर निस्कँदै गर्छ । दुवैले अब ढोकातिर हेर्छन् । भात र दाल पाकिसक्यो । तर, पकाउन तरकारी केही छैन । पुरानो अचार सकिएको पनि धेरै भइसक्यो । फेरि छोरो आइपुग्यो डे्रस लगाएर । भन्छ, "मामु भन्नु न खै ? नराखिदिएको ? नाई म अहिले खान्न, बरु टिफिन लान्छु ।" ऊ ड्रेसमै भुइँमा मडारिन थाल्यो । स्वास्नीले उर्ठाई उसलाई । तर, भन्ने के ? उसलाई दिने उत्तर दुवैसँग छैन । "बाबु भोलि खाने ल चिची ! हामीकहाँ चिची पाकेको होइन नि बाबा ! ऊ पल्लो कोठामा अनिताको ममीले पकाउनुभएको चिचीको बास्ना आएको नि !" "मागेर ल्याइदिनु न त ? हिजो मलाई उमेशले कस्तोसँग देखाइदेखाई खाएको ! आज पनि मैले उसलाई देखाइदेखाई खानु छ ।" ऊ आफ्नो घोषणामा अडिग देखिन्छ । अब के गर्ने ! दुवै जना आपसमा हेराहेर गर्छन् । पल्लो कोठामा पनि मासु पाकेको होइन । पाकेको भए पनि लाज पचाएर माग्नुहुन्थ्यो । छोराछोरीका लागि आमाबाबुको शिर निहुरिन्छ भन्नुहुन्थ्यो आमाले, सम्झना आयो उसलाई । निरीह अनि लाचार नयनले लोग्नेलाई हेरिराखी । लोग्ने आँखाभरि आँसु पारेर कोठाबाट बाहिरियो । "छोराछोरी भुलाउने, फकाउने, मनाउने काम स्वास्नीको मात्रै हो जस्तो । छोरोलाई केही त भन्नु नि !" मौनताको पर्खाल तोडी उसले । दुनियाँ तिगडम गरेर छोरो फुलाई र खाना खुवाएर स्कुल पठाउन राजी बनाई । लोग्ने भात नखाई अफिस गयो । खान त उसलाई पनि मन थिएन । तर, कति दिन नखाने ? घरको कामधन्दा, व्यावहारकि टेन्सन, लोग्ने अनि छोराको फर्माइस । कम झन्झट छैन । अविवाहित छँदाको सुखशयलका दिनहरूले उसलाई गिज्याइरहे आँखावरपिरि नाचेर । यस्ता समस्याले परेड नै खेल्छन् उसको मन मस्तिष्कमा सधैँ । नयाँ र नौलो अर्थात् विशेष परिस्थिति हुनु नै पर्दैन । मन अमिलो गुन्दु्रकजस्तो बन्यो उसको । बाध्यता, बेस्वादिलो नझानेको दाल र भात खाई उसले बाँच्नका लागि । भरे के पकाउने ! फेरि अर्को चिन्ता उसको मस्तिष्कमा सलबलाइरहेको थियो ।
"किन छिटो आएको ? के गरेर बसेको ? छिटोछिटो आएर निजी काम गर्ने होइन । ठीक समयमा आउने, काम गर्ने अनि ठीक समयमा जाने ।" हाकिम चेतावनी दिँदै थियो । यो हाकिम पनि साह्रै कचकच गर्छ । स्वास्नीले जस्तै । अझ यसले त स्वास्नीले भन्दा थप चेतावनी पनि दिन्छ । ढिलो आए पनि किन ढिलो ? अनि, छिटो आए पनि किन छिटो आइस् ? न उठी सुख, न बसी सुख भनेजस्तो । ढिलो हुन्छ कि भनी छिटो कार्यालय पुग्यो, व्यक्तिगत काम गर्न छिटो आएको भनी शङ्का गर्छ । यो हाकिम हो कि स्वास्नी - स्वास्नी छिटो घर गए किन नि छिटो भन्छे, केही ढिलो भए कसलाई भेट्न गइथिस् - खुसी मुद्रामा भए कुन नखरमौलीलाई भेटी आयौ, खुसी छौ नि ! दुःखी र चिन्तित मुद्रामा भए घर आउँदा पनि रिसाउँदै आउँछन्, कुन उखरमौलीसँग झगडा पर्यो, त्यसको रसि मलाई देखाउँछन् भन्छे । अफिसमा एउटा छ सुलसुले अर्धज्ञान प्राप्त उसको विभागमा । त्यसैको करामत हो यो । थाहा छ उसलाई पनि । तर, सुलसुले न पर्यो । न पक्डन सकिन्छ, न त बाँधिराख्न नै । भएको-नभएको सबै कुरा सुलसुलेले हाकिमकहाँ पुर्याइहाल्छ । अनि, हाकिम पनि एकदमै परजीवी सुलसुलेको भर पर्छ र जे भन्यो त्यहीलाई आधार बनाएर हप्कीदब्कीलगायतका कारबाही गर्न थाल्छ । सुनुवाइ र स्पष्टीकरणबिना नै 'एक्सन'मा आइहाल्छ । कार्य मूल्याङ्कनको कुरा त कता हो कता ? "मेरा पुस्ता कसैलाई पनि सरकारी जागिर खान नपरोस् !" ऊ आफैँभित्र भुतभताउँदै थियो । सुलसुलेले यो कार्यालयको सम्पूर्ण संरचना नै बिगारसिक्यो । यो प्रवेश नगर्दाको कार्यालयको सुगन्ध र अहिलेको दुर्गन्ध तुलना गर्नै सकिन्न । दोब्बर होइन, चौब्बर गन्हाएको छ । सबैतिर असरल्ल । न कसैलाई जाँगर छ, न त कसैले मन लगाएरै काम गर्छन् । बिछट्टै मन फुकाएर काम गरे पनि पैतालाको धूलोबराबर भएपछि किन मन नखुम्च्याउने ? कर्म गर, फलको आशा नगर, सही र राम्रो काम गरे दिन फिर्छन् भन्थे । सुलसुलेले त यो भनाइ नै मित्थ्या सावित गरिदिएको छ । उसले नूनको सोझो त गरेन, गरेन, अरूलाई पनि त्यो मार्गबाट बञ्चित गराएको छ । सहायक स्तरको भईकन पनि अधिकृतस्तरका कर्मचारीलाई थर्काउँछ । केही भन्यो, लुसुक्क हाकिमकहाँ पुगिहाल्छ । हात मोल्न सिपालु । मोल्दामोल्दा नाडीका सारा रौँ झरसिके उसका । उसकै कर्तुतले एक महिलाले त स्थायी जागिर पनि छोडिन् । जाने बेलामा ती महिलाले भनेकी थिइन्, "आत्मसम्मान गुमाएर लाचार भई अधिकृतको जागिर खानुभन्दा अर्काको भाँडा माझेर खानु बेस । यहाँ त आफ्नै फरिया पनि कताबाट उधारिन्छ भन्ने चिन्ता । फरिया नै सम्हाल्न गाह्रो भएको ठाउँमा बसेर व्यक्तित्व र कृतित्वको विकास कसरी गर्ने ?" ऊ तिनै महिलाले छोडेपछि तिनकै स्थानमा बहाली भएको छ । उस्तै हीनताबोध र उही ह्याङ्ओभर । फरक यत्ति हो कि ऊ महिला होइन । त्यसैले महिलाजन्य हिंसाबाट बचेको छ ।
"घरपति आएकी थिई, भाडा चाहियो रे भोलिसम्ममा । भाडा नदिए पर्सिसम्म कोठा खाली गर भनेकी छ । बिजुली र केबुलको पैसा पनि तुरुन्तै चाहियो रे, भोलि बिहान नदिए जरिवाना लाग्छ भन्दै थिई ।" मैले भनेकी थिएँ नि यो कोठा छोडौँ, अर्को खोजौँ । कानमा तेल राखेर बसेपछि के गर्न मिल्छ र ? घाँटी हेरेर हाड निल्नुपर्छ भन्यो, मान्ने होइन । जाबो अधिकृतको जागिर छ । यतिका महँगा कोठा । ए बाबा ! सक्दै नसक्ने भएपछि सामान्यमा बसे हुँदैछ ? यो एउटा पिउसो त छ । कोठाभित्र छिर्दै थियो, स्वास्नीले फेरि आरती बाल्न सुरु गरी । लोग्नेको धैर्यताको बाँध फुट्यो । "रातदिन कचकच, कचकच । मैले कमाएर पालेको छु । सधैँ किन कराउँछ्यौ तिमी ? एकछिन शान्ति पाइयोस् न !" एकैचोटि विस्फोट भयो लोग्नेको सहनशीलता ।"अरू भ्रष्टाचार गरेर, घूस खाएर महलमा बस्छन् । पजेरो चढ्छन् । के के गर्छन् गर्छन् नि...। जाबो एउटा अधिकृतको चोखो तलब थापेर त्यत्रो फुर्ति ! कमाई न धमाई फुर्ति मात्रै ठूलो ! तिम्रो त्यो जागिरले तीन पेट खान र लाउन पुग्छ ? जेनतेन पालिनु र पाल्नुमा फरक छ अधिकृतज्यू ।" स्वास्नी किन पछि हट्थी ।साँझ छोरो आइपुग्यो । बालसुलभ गार्म्भीय थियो उसको अनुहारमा । चुपचाप झोलाबाट एउटा कागज झिक्यो र बाबुलाई दियो । "महिनावारी शुल्क तिर्नलाई पटक-पटक ताकेता गर्दा पनि अटेर गरिएकाले अन्तिमपटकलाई एक साताको समय दिइएको छ । सो अवधिभर पनि शुल्क तिर्न नआए तपाईंको बच्चाको नाम स्कुलबाट काट्न हामी बाध्य हुनेछौँ ।" पत्र चेतावनीपूर्ण थियो ।स्वास्नी लोग्नेको अनुहारतिर हेररिहेकी थिई । पत्रका सम्बन्धमा केही बोलोस् भन्ने ध्येयले । तर, कोही बोल्ने मनस्थितिमा थिएनन् । छोरो अलिकति बुझ्ने थियो । स्कुल जान पाउँदिनँ भन्ने पीरले नीलो भयो । लोग्ने जिम्मेवारीबाट चुकिन्छ कि भन्ने डरले भयभीत र स्वास्नी समस्याबाट छुटकारा कहिले पाइएला भन्दै गम्दै थिई । पढिसकेपछि ऊ अर्कोपट्टि फर्किएर टीभी खोल्यो र हेर्न थाल्यो । छोरो ड्रेस फुकाल्न थाल्यो । स्वास्नी किचनमा पसी ।
एक सातापछि ।"तपाईंले समयमा रिपोर्ट बुझाउनुभएन । कार्यालयको काममा बाहिर जाँदा ढिला फर्किनुभयो । धेरैबेरसम्म कम्प्युटरमा बस्नुभयो । आफू मातहतका कर्मचारीलाई राम्रो व्यवहार गर्नुभएन । पटक-पटक दिएको चेतावनीलाई लापरबाही गर्नुभयो ...।" कार्यालय पुग्नेबित्तिकै त्यही सुलसुलेले पत्र थमायो उसलाई । नीलो भयो ऊ । सुलसुले युद्ध जितेको मुडमा देखिन्थ्यो । बर्खास्तीको चट्याङ् बज्रियो थाप्लोमा । नराम्रोसँग घाइते भयो ऊ । यस्तो अनिर्णयको बन्दी कहिल्यै बनेको थिएन ऊ । आफ्नै कार्यकक्षमा बसी निकैबेर घोत्लियो, स्पष्टीकरण दिनुपर्ने विषयहरूमा । त्यत्तिकैमा हाकिमको बोलावट आयो । "पत्र हात पर्यो होला । सरकारी काम कहिले जाला घाम गरेर जागिर खाने शैली नयाँ नेपाल निर्माणमा सहायक बन्न सक्दैन । पुनःसंरचना गर्नुपर्ने बेला आएको छ । पुरातन मान्यताबाट पर नयाँ संरचनामा अटाउन सक्नुभएन । नयाँ नेपाल निर्माणमा त यस्तो (नजिकैको सुलसुलेलाई देखाउँदै) नयाँ विचार, उत्साह, जोस र उमङ्गको मान्छे चाहिन्छ । त्यसैले तपाईंले राजीनामा दिनोस् । अपराह्न पत्रकार सम्मेलन हुँदैछ । मैले तपाईंका तर्फाट सञ्चारकर्मीलाई निमन्त्रणा गरेको छु । आफ्नै घरायसी कारण देखाउँदै तपाईंले सो सम्मेलनमा राजीनामा गर्नुपर्नेछ । वैकल्पिक बाटो खोज्न थाल्नुभयो भने नतिजा राम्रो हुँदैन । यसअघिका घटनाक्रम तपाईंमा दोहोर्याउन हामीलाई बाध्य नपार्नुहोला ।" हाकिमले चेतावनीपूर्ण भाषण सकायो । सुलसुले नजिकै बसेर मुस्कुरायो । उसको वाक्य बस्यो । बोली फुटेन । प्रतिक्रिया जनाउनुको अर्थ थिएन । उसले तुरुन्तै छोरो र स्वास्नीलाई सम्झियो । गुमाउन चाहँदैनथ्यो । चुपचाप हाकिमले भनेजस्तै गर्यो । अपराह्न पत्रकार सम्मेलन भयो । बाध्यताको हाँसो हाँसी उसले राजीनामा गर्यो ।
हाकिमले भनेका शब्दहरू एकपछि अर्को स्क्यानिङ् हुँदै थिए उसको मानसपटलमा । कोठा पुग्यो । परिस्थिति त्यहाँ पनि अनुकूल थिएन । कोठाका सामानहरू सबै बाहिर असरल्ल थिए । प्रेसरकुकर घोप्टिएको थियो । पलङ उत्तानो परेर र्सकस देखाइरहेको थियो । यत्रतत्र छरिएका थिए ओच्छ्यानहरू । स्वास्नी टाउकोमा हात राखेर बसेकी थिई । छोरो आमाको काखमा मुन्टो लुकाउँदै रुँदै थियो । आज त्यही दृश्य उसको सामु छ, जुन महिनौँअघिदेखि स्वास्नीको कर्कसमा थियो । दिनहुँ स्वास्नी यही दिन आउन नपरोस् भन्दै कराउने गर्थी ।शान्त, निःशब्द र करुण नजरले स्वास्नीले लोग्नेलाई हेरी । आज ऊ उग्रचण्डी भएकी थिइन । आक्रोश, आवेग, रसि, द्वेष केही थिएन । आशाका धर्सासहित शान्त र शालीन थियो उसको अनुहार । लोग्ने पनि स्वास्नीलाई हेररिहन्छ । उसले आज स्वास्नीलाई कचकचे नभई लक्ष्मी, सरस्वती, देवी, महाकाली देख्छ । निकै समयको मौनता चिर्दै स्वास्नीले भनी, "केही दिनका लागि अफिसको क्वार्टर माग्नु न ? पछि डेरा खोजेर सरौँला !"लोग्नेले मुटुमा परेको गाँठो फुकाउन सकेन, जुन पीडाले थिलोथिलो परेको थियो । दोब्रिएको थियो । चेप्टिएको थियो । कुरा अन्तै मोड्दै भन्यो, "बरु आज एक दिनलाई घरपतिसँगै अनुरोध गरौँ न ! भोलि कुनै व्यवस्था गरौँला ।" कुम थपथपाउँदै भन्यो । "यो हाम्रो गाउँ हो र ? यो त सहर पो त ! साँझसम्म सामान नउठाए बाटोमा मिल्काइदिन्छु भन्दै थिई । त्यसले बास दिन्छे र ? बरु केही हुँदैन, एक साता अफिसकै क्वार्टरमा बसौँ न ! आज त मैले भनेको मानिदिनोस्, यसका लागि (अलपत्र परेका सामानमाथि निदाएको छोरोलाई देखाउँदै) ।" स्वास्नीले निरीह भएर हात जोडी । किंकर्तव्यविमूढ भई लोग्ने अवाक् स्वास्नीलाई हेररिह्यो, सँगै अलपत्र निदाएको छोरोलाई ।
"किन छिटो आएको ? के गरेर बसेको ? छिटोछिटो आएर निजी काम गर्ने होइन । ठीक समयमा आउने, काम गर्ने अनि ठीक समयमा जाने ।" हाकिम चेतावनी दिँदै थियो । यो हाकिम पनि साह्रै कचकच गर्छ । स्वास्नीले जस्तै । अझ यसले त स्वास्नीले भन्दा थप चेतावनी पनि दिन्छ । ढिलो आए पनि किन ढिलो ? अनि, छिटो आए पनि किन छिटो आइस् ? न उठी सुख, न बसी सुख भनेजस्तो । ढिलो हुन्छ कि भनी छिटो कार्यालय पुग्यो, व्यक्तिगत काम गर्न छिटो आएको भनी शङ्का गर्छ । यो हाकिम हो कि स्वास्नी - स्वास्नी छिटो घर गए किन नि छिटो भन्छे, केही ढिलो भए कसलाई भेट्न गइथिस् - खुसी मुद्रामा भए कुन नखरमौलीलाई भेटी आयौ, खुसी छौ नि ! दुःखी र चिन्तित मुद्रामा भए घर आउँदा पनि रिसाउँदै आउँछन्, कुन उखरमौलीसँग झगडा पर्यो, त्यसको रसि मलाई देखाउँछन् भन्छे । अफिसमा एउटा छ सुलसुले अर्धज्ञान प्राप्त उसको विभागमा । त्यसैको करामत हो यो । थाहा छ उसलाई पनि । तर, सुलसुले न पर्यो । न पक्डन सकिन्छ, न त बाँधिराख्न नै । भएको-नभएको सबै कुरा सुलसुलेले हाकिमकहाँ पुर्याइहाल्छ । अनि, हाकिम पनि एकदमै परजीवी सुलसुलेको भर पर्छ र जे भन्यो त्यहीलाई आधार बनाएर हप्कीदब्कीलगायतका कारबाही गर्न थाल्छ । सुनुवाइ र स्पष्टीकरणबिना नै 'एक्सन'मा आइहाल्छ । कार्य मूल्याङ्कनको कुरा त कता हो कता ? "मेरा पुस्ता कसैलाई पनि सरकारी जागिर खान नपरोस् !" ऊ आफैँभित्र भुतभताउँदै थियो । सुलसुलेले यो कार्यालयको सम्पूर्ण संरचना नै बिगारसिक्यो । यो प्रवेश नगर्दाको कार्यालयको सुगन्ध र अहिलेको दुर्गन्ध तुलना गर्नै सकिन्न । दोब्बर होइन, चौब्बर गन्हाएको छ । सबैतिर असरल्ल । न कसैलाई जाँगर छ, न त कसैले मन लगाएरै काम गर्छन् । बिछट्टै मन फुकाएर काम गरे पनि पैतालाको धूलोबराबर भएपछि किन मन नखुम्च्याउने ? कर्म गर, फलको आशा नगर, सही र राम्रो काम गरे दिन फिर्छन् भन्थे । सुलसुलेले त यो भनाइ नै मित्थ्या सावित गरिदिएको छ । उसले नूनको सोझो त गरेन, गरेन, अरूलाई पनि त्यो मार्गबाट बञ्चित गराएको छ । सहायक स्तरको भईकन पनि अधिकृतस्तरका कर्मचारीलाई थर्काउँछ । केही भन्यो, लुसुक्क हाकिमकहाँ पुगिहाल्छ । हात मोल्न सिपालु । मोल्दामोल्दा नाडीका सारा रौँ झरसिके उसका । उसकै कर्तुतले एक महिलाले त स्थायी जागिर पनि छोडिन् । जाने बेलामा ती महिलाले भनेकी थिइन्, "आत्मसम्मान गुमाएर लाचार भई अधिकृतको जागिर खानुभन्दा अर्काको भाँडा माझेर खानु बेस । यहाँ त आफ्नै फरिया पनि कताबाट उधारिन्छ भन्ने चिन्ता । फरिया नै सम्हाल्न गाह्रो भएको ठाउँमा बसेर व्यक्तित्व र कृतित्वको विकास कसरी गर्ने ?" ऊ तिनै महिलाले छोडेपछि तिनकै स्थानमा बहाली भएको छ । उस्तै हीनताबोध र उही ह्याङ्ओभर । फरक यत्ति हो कि ऊ महिला होइन । त्यसैले महिलाजन्य हिंसाबाट बचेको छ ।
"घरपति आएकी थिई, भाडा चाहियो रे भोलिसम्ममा । भाडा नदिए पर्सिसम्म कोठा खाली गर भनेकी छ । बिजुली र केबुलको पैसा पनि तुरुन्तै चाहियो रे, भोलि बिहान नदिए जरिवाना लाग्छ भन्दै थिई ।" मैले भनेकी थिएँ नि यो कोठा छोडौँ, अर्को खोजौँ । कानमा तेल राखेर बसेपछि के गर्न मिल्छ र ? घाँटी हेरेर हाड निल्नुपर्छ भन्यो, मान्ने होइन । जाबो अधिकृतको जागिर छ । यतिका महँगा कोठा । ए बाबा ! सक्दै नसक्ने भएपछि सामान्यमा बसे हुँदैछ ? यो एउटा पिउसो त छ । कोठाभित्र छिर्दै थियो, स्वास्नीले फेरि आरती बाल्न सुरु गरी । लोग्नेको धैर्यताको बाँध फुट्यो । "रातदिन कचकच, कचकच । मैले कमाएर पालेको छु । सधैँ किन कराउँछ्यौ तिमी ? एकछिन शान्ति पाइयोस् न !" एकैचोटि विस्फोट भयो लोग्नेको सहनशीलता ।"अरू भ्रष्टाचार गरेर, घूस खाएर महलमा बस्छन् । पजेरो चढ्छन् । के के गर्छन् गर्छन् नि...। जाबो एउटा अधिकृतको चोखो तलब थापेर त्यत्रो फुर्ति ! कमाई न धमाई फुर्ति मात्रै ठूलो ! तिम्रो त्यो जागिरले तीन पेट खान र लाउन पुग्छ ? जेनतेन पालिनु र पाल्नुमा फरक छ अधिकृतज्यू ।" स्वास्नी किन पछि हट्थी ।साँझ छोरो आइपुग्यो । बालसुलभ गार्म्भीय थियो उसको अनुहारमा । चुपचाप झोलाबाट एउटा कागज झिक्यो र बाबुलाई दियो । "महिनावारी शुल्क तिर्नलाई पटक-पटक ताकेता गर्दा पनि अटेर गरिएकाले अन्तिमपटकलाई एक साताको समय दिइएको छ । सो अवधिभर पनि शुल्क तिर्न नआए तपाईंको बच्चाको नाम स्कुलबाट काट्न हामी बाध्य हुनेछौँ ।" पत्र चेतावनीपूर्ण थियो ।स्वास्नी लोग्नेको अनुहारतिर हेररिहेकी थिई । पत्रका सम्बन्धमा केही बोलोस् भन्ने ध्येयले । तर, कोही बोल्ने मनस्थितिमा थिएनन् । छोरो अलिकति बुझ्ने थियो । स्कुल जान पाउँदिनँ भन्ने पीरले नीलो भयो । लोग्ने जिम्मेवारीबाट चुकिन्छ कि भन्ने डरले भयभीत र स्वास्नी समस्याबाट छुटकारा कहिले पाइएला भन्दै गम्दै थिई । पढिसकेपछि ऊ अर्कोपट्टि फर्किएर टीभी खोल्यो र हेर्न थाल्यो । छोरो ड्रेस फुकाल्न थाल्यो । स्वास्नी किचनमा पसी ।
एक सातापछि ।"तपाईंले समयमा रिपोर्ट बुझाउनुभएन । कार्यालयको काममा बाहिर जाँदा ढिला फर्किनुभयो । धेरैबेरसम्म कम्प्युटरमा बस्नुभयो । आफू मातहतका कर्मचारीलाई राम्रो व्यवहार गर्नुभएन । पटक-पटक दिएको चेतावनीलाई लापरबाही गर्नुभयो ...।" कार्यालय पुग्नेबित्तिकै त्यही सुलसुलेले पत्र थमायो उसलाई । नीलो भयो ऊ । सुलसुले युद्ध जितेको मुडमा देखिन्थ्यो । बर्खास्तीको चट्याङ् बज्रियो थाप्लोमा । नराम्रोसँग घाइते भयो ऊ । यस्तो अनिर्णयको बन्दी कहिल्यै बनेको थिएन ऊ । आफ्नै कार्यकक्षमा बसी निकैबेर घोत्लियो, स्पष्टीकरण दिनुपर्ने विषयहरूमा । त्यत्तिकैमा हाकिमको बोलावट आयो । "पत्र हात पर्यो होला । सरकारी काम कहिले जाला घाम गरेर जागिर खाने शैली नयाँ नेपाल निर्माणमा सहायक बन्न सक्दैन । पुनःसंरचना गर्नुपर्ने बेला आएको छ । पुरातन मान्यताबाट पर नयाँ संरचनामा अटाउन सक्नुभएन । नयाँ नेपाल निर्माणमा त यस्तो (नजिकैको सुलसुलेलाई देखाउँदै) नयाँ विचार, उत्साह, जोस र उमङ्गको मान्छे चाहिन्छ । त्यसैले तपाईंले राजीनामा दिनोस् । अपराह्न पत्रकार सम्मेलन हुँदैछ । मैले तपाईंका तर्फाट सञ्चारकर्मीलाई निमन्त्रणा गरेको छु । आफ्नै घरायसी कारण देखाउँदै तपाईंले सो सम्मेलनमा राजीनामा गर्नुपर्नेछ । वैकल्पिक बाटो खोज्न थाल्नुभयो भने नतिजा राम्रो हुँदैन । यसअघिका घटनाक्रम तपाईंमा दोहोर्याउन हामीलाई बाध्य नपार्नुहोला ।" हाकिमले चेतावनीपूर्ण भाषण सकायो । सुलसुले नजिकै बसेर मुस्कुरायो । उसको वाक्य बस्यो । बोली फुटेन । प्रतिक्रिया जनाउनुको अर्थ थिएन । उसले तुरुन्तै छोरो र स्वास्नीलाई सम्झियो । गुमाउन चाहँदैनथ्यो । चुपचाप हाकिमले भनेजस्तै गर्यो । अपराह्न पत्रकार सम्मेलन भयो । बाध्यताको हाँसो हाँसी उसले राजीनामा गर्यो ।
हाकिमले भनेका शब्दहरू एकपछि अर्को स्क्यानिङ् हुँदै थिए उसको मानसपटलमा । कोठा पुग्यो । परिस्थिति त्यहाँ पनि अनुकूल थिएन । कोठाका सामानहरू सबै बाहिर असरल्ल थिए । प्रेसरकुकर घोप्टिएको थियो । पलङ उत्तानो परेर र्सकस देखाइरहेको थियो । यत्रतत्र छरिएका थिए ओच्छ्यानहरू । स्वास्नी टाउकोमा हात राखेर बसेकी थिई । छोरो आमाको काखमा मुन्टो लुकाउँदै रुँदै थियो । आज त्यही दृश्य उसको सामु छ, जुन महिनौँअघिदेखि स्वास्नीको कर्कसमा थियो । दिनहुँ स्वास्नी यही दिन आउन नपरोस् भन्दै कराउने गर्थी ।शान्त, निःशब्द र करुण नजरले स्वास्नीले लोग्नेलाई हेरी । आज ऊ उग्रचण्डी भएकी थिइन । आक्रोश, आवेग, रसि, द्वेष केही थिएन । आशाका धर्सासहित शान्त र शालीन थियो उसको अनुहार । लोग्ने पनि स्वास्नीलाई हेररिहन्छ । उसले आज स्वास्नीलाई कचकचे नभई लक्ष्मी, सरस्वती, देवी, महाकाली देख्छ । निकै समयको मौनता चिर्दै स्वास्नीले भनी, "केही दिनका लागि अफिसको क्वार्टर माग्नु न ? पछि डेरा खोजेर सरौँला !"लोग्नेले मुटुमा परेको गाँठो फुकाउन सकेन, जुन पीडाले थिलोथिलो परेको थियो । दोब्रिएको थियो । चेप्टिएको थियो । कुरा अन्तै मोड्दै भन्यो, "बरु आज एक दिनलाई घरपतिसँगै अनुरोध गरौँ न ! भोलि कुनै व्यवस्था गरौँला ।" कुम थपथपाउँदै भन्यो । "यो हाम्रो गाउँ हो र ? यो त सहर पो त ! साँझसम्म सामान नउठाए बाटोमा मिल्काइदिन्छु भन्दै थिई । त्यसले बास दिन्छे र ? बरु केही हुँदैन, एक साता अफिसकै क्वार्टरमा बसौँ न ! आज त मैले भनेको मानिदिनोस्, यसका लागि (अलपत्र परेका सामानमाथि निदाएको छोरोलाई देखाउँदै) ।" स्वास्नीले निरीह भएर हात जोडी । किंकर्तव्यविमूढ भई लोग्ने अवाक् स्वास्नीलाई हेररिह्यो, सँगै अलपत्र निदाएको छोरोलाई ।
